Toen ik vanochtend een beetje doelloos zat te surfen, kwam ik bij een collega web-log een linkje tegen over de geschiedenis van de Culemborgse Synagoge, altijd interessant om te lezen, helemaal omdat je er vaak langs fietst. Graag deel ik deze tekst ook met jullie.

Andries Harpman, Samuel de Wolff en Aron Salomon Heymans, Heeren voorstanders van de Joodsche Religie, kochten op 4 augustus 1790 een gebouw in dat gedeelte van Culemborg dat de Nieuwstad werd genoemd, net buiten de Binnenpoort en dichtbij de St.-Janskerk. Dat gebouw heette de Abdije en in een toen al ver verleden was het eigendom geweest van de Abt van Mariënweerd, die er af en toe verbleef. 

Nadat precies was geregeld welke omheiningen en bokkenhokken moesten blijven staan en hoe hoog de vruchtbomen van de buren mochten groeien werd daar een synagoge gevestigd. Het gebouw met de grond er omheen kostte 500 gulden en de verbouwing 2000 gulden. Hoogst waarschijnlijk was het niet de eerste sjoel van Culemborg. In 1785 hadden Barend Davids en Andries Harpman in de Nieuwstad een huis verkocht voor 800 gulden. De vermelding dat deze heren dat deden als opzienders en voorstanders van de Joodsche religie alhier wijst erop dat het ging om een transactie van de Joodse Gemeente. Op 15 juli 1791 werd de Abdije ingewijd als sjoel.

Rond 1860 was de gemeente flink gegroeid tot meer dan 150 zielen. Het totale aantal inwoners van Culemborg telde toen ongeveer 5500 mensen. De Joodse gemeente zou nog uitgroeien tot bijna 200 in 1870 (ruim 3% van de bevolking) waarna een teruggang inzette. Halverwege de negentiende eeuw, in de periode van snelle groei, bestonden er plannen voor de bouw van een nieuwe synagoge vlak voor de oude Abdije. Na langdurige pogingen om het geld bijeen te brengen werd op 9 september 1867 de eerste steen van de nieuwe synagoge gelegd door Gabriël Ruben Walg. Deze slager was toen het oudste lid van de Joodse Gemeente en had als vijfjarig jongetje in 1791 de inwijding van de Abdije meegemaakt. De aannemer-timmerman die de sjoel voor 8270 gulden ging bouwen was Dirk Louwerse en hij deed dat naar het ontwerp van de "stadsbaas" (stadsarchitect) Cornelis Sillevis, toen in Culemborg bekend als Cornelisbaas.

De inwijding van de nieuwe synagoge, het gebouwtje dat hierboven op de foto is afgebeeld, vond plaats op 31 juli 1868 en bracht twee opperrabbijnen naar het stadje. Opperrabbijn J.Lehmans van het resssort Nijmegen en Dr.L.Lansberg van het ressort Limburg waren beiden aanwezig toen die vrijdagmorgen om half zeven voor het laatst in de Abdije het ochtendgebed werd gebeden. De grote feestelijkheden begonnen om half twaalf en werden ingezet met een ouverture van de stedelijke schutterij, waarna een koor, dat was samengesteld uit leden van de Kehilla (Joodse Gemeente), enkele liederen zong. Terwijl het koor Baroech Haba zong, werden de heilige wetsrollen naar binnen gedragen. De beide opperrabbijnen spraken tijdens de vrijdagavonddienst feestreden uit en dat deden ze nog eens de volgende ochtend een sjabbat waarop nog de hele dag de inwijding werd gevierd. De feestelijkheden werden na het einde van de sjabbat afgesloten met een bal waarvoor zelfs in het Nieuw Israëlietisch Weekblad was geadverteerd.

Verantwoordelijk voor de goede gang van zaken was de president van de feestcommissie Levie Eleazer Wijzenbeek uit de Kattenstraat. De Abdije bleef in gebruik als school, mikwe en vergaderruimte.

De synagoge bleef de Joodse Gemeente dienen ook toen deze na 1870, door het wegtrekken van de meeste Joden naar grotere steden, veel kleiner werd. De periode tussen 1940 en 1945 waarin 38 nog in Culemborg wonende Joden zijn vermoord, maakte daar definitief een einde aan. In 1947 werd de Joodse Gemeente definitief ontbonden en bij Utrecht gevoegd. In de voormalige synagoge was eerst een meubelfabriekje gevestigd en later een stoffeerderij. In 1949 is het gebouwtje verkocht aan de Gereformeerde Kerk in Culemborg. In 1982 is het gerestaureerd en op de monumentenlijst geplaatst. Het is nog altijd in gebruik als Gereformeerde Kerk, maar de Liberaal Joodse Gemeente in Utrecht houdt er af en toe een bar- of bat mitswa dienst.